توجه : هر گاه بخواهیم بدانیم که فعلی ثلاثی مجرد است یا مزید بی درنگ سراغ اولین صیغه ی ماضی می رویم؛ حال اگر این صیغه سه حرفی بود ، فعل ما « ثلاثی مجرد » است ؛ اگر بیشتر از سه حرف بود ، فعل ما « ثلاثی مزید » است . ( با رباعی مجرد و مزید بعدا آشنا خواهیم شد . )
نکته ی2 : به آیات زیر توجه کنید :
1- أمَرَ ربِّی بالْقِسْطِ .
2- ألنَّجْمُ و الشَّجُر یَسْجُدان .
3- إنّا فَتَحْنا لَکَ فَتحاً مُبینا .
فعل های : ( أمَرَ ، یَسْجُدان ، فَتَحْنا ) که اولین صیغه ماضی آنها از سه حرف اصلی ( أمَرَ ، سَجَدَ ، فَتَحَ ) تشکیل شده است ؛ « ثلاثی مجرد » هستند.
تعریف ثلاثی مزید : فعل های ثلاثی مزید فعل هایی هستند که اولین صیغه ی ماضی آنها ، از سه حرف بیشتر است ؛ مانند : کاتَبَ ، أرسَلُوا ، جَاهدوا .... که اولین صیغه ی ماضی آنها ( کاتَبَ ، أرْسَلَ ، جَاهَدَ ) است .
توجه : در تعیین ثلاثی مجرد و مزید بودن یک فعل ، ملاک اولین صیغه ی ماضی یعنی ( مفرد مذکر غایب ) است.
نکته 3 : فعل های ثلاثی مزید و مصدر های آنها دارای وزن های مشخصی هستند .
در آیات زیر دقت کنید :
1- أرْسَلْـنا رُسُلْنا بالبیِّناتِ 2- فَبِأیِّ آلاءِ رَبَّکُما تُکَذِّبان 3- والذّینَ هاجَرُوا وجاهَدُوا
فعل های ( أرْسَلْنا ، تُکَذِّبانِ ، جاهَدُوا ) ؛ که اولین صیغه ی ماضی آنها از سه حرف بیشتر است أرْسَلَ ( رَسَلَ ) ، کَذِّبَ ( کَذِبَ ) ، جاهَدَ ( جَهِدَ ) « ثلاثی مزید » نامیده می شوند.
هرچه قالبی باشد ، یاد گرفتنش آسان تر است . تمامی افعال و مصدر های مزید دارای قالب و قاعده هستند و یاد گرفتنشان آسان است. یعنی باب های ثلاثی مزید قیاسی است و ثلاثی مجرد سماعی است .
ثلاثی : سه حرفی مزید : اضافه دار ثلاثی مزید : سه حرفی اضافه دار
نکته ی4: در این درس با سه باب از باب های ثلاثی مزید آشنا خواهیم شد . همان طور که گفتیم ؛ ماضی ، مضارع و مصدر های ثلاثی مزید همگی دارای قالب و وزن مشخصی هستند که یادگیری آن ها را آسان تر می کند.
چون زبان عربی و زبان قرآن ، زبان « حرکت » است و با تغییر حرکات معانی عوض می شود ؛ پس رعایت دقیق حرکات یکی از اصول آموزش دقیق زبان قرآنی است.
نکته ی5: باب های ثلاثی مزید:
(1) باب « إفعال »
1- ماضی این باب بر وزن « أفْـعَلَ » است ، مثل : أحْسَنَ ، أرْسَلَ ، اَقْدَمَ
2- مضارع این باب بر وزن « یُـفْعِلُ » است ، مثل : یُحْسِنُ ، یُرْسِلُ ، یُقْدِمُ
3- مصدر این باب بر وزن « إفـعال » است ، مثل : إحسان ، إرْسال اِقدام
نکته ی 6: مصادر افعال « ثلاثی مجرد » و ماضی و مضارع آنها ، قالب مشخصی ندارد! پس باید فقط با تکرار و تمرین و دیدن و شنیدن آنها را باید یاد گرفت یعنی سماعی می باشد : مانند :
توجه : همه ی فعل ها ، چه مجرد چه مزید ، دارای « مصدر » هستند و مصدر پایه و اساس فعل است.
(2 ) باب « تـفعیل »
نکته ی7:
1- ماضی این باب بر وزن « فَعَّلَ » است ، مثل : عَلَّمَ ، کَذَّبَ ، قَدَّمَ
2 - مضارع این باب بر وزن « یُفَعِّلُ » است ، مثل : یُعَلِّمُ ، یُکَذِّبُ ، یُـقَدِّمُ
3- مصدر این باب بر وزن « تَفْعیل » است ، مثل : تَعْلیم ، تَکْذِیب ، تَقدیم
سوال1 : چرا فعل « عَلَّمَ » ثلاثی مزید است؟
چون اولین صیغه ی ماضی آن « عَلَّمَ » بیشتر از سه حرف دارد؛ یعنی ، چهار حرفی است ، زیرا حرف لام تشدید دارد.
سوال2 : صیغه های اول ماضی در دو باب « افعال » و « تفعیل » چند حرف زاید دارند؟
یک حرف زاید دارند ، مانند : أحْسَنَ ( ماضی باب افعال ) عَلَّمَ ( ماضی باب تفعیل ) هر کدام یک حرف زاید دارند ؛ « أ » در أحْسَنَ و « لـِ » در عَلَّمَ حروف زایدند.
( 3 ) باب « مُفاعَلَة »
نکته ی 8:
1- ماضی این باب بر وزن « فاعَلَ» است ، مثل: کاتَبَ ، قاتَلَ ، خالَفَ
2- مضارع این باب بر وزن « یُفاعِلُ » است ، مثل: یُکاتِبُ ، یُقاتِلُ ، یُخالِفُ
3- مصدر این باب بر وزن « مُفاعَلَة » است ، مثل: مُکاتَبَة ، مُقاتَلَة ، مُخالَفَة
توجه : فعل های باب « مفاعله » برای تحقق یافتن ، به بیش از یک طرف نیاز دارند ، مثلاً مکاتبه ( به هم دیگر نامه نوشتن ) مقاتَلَة ( هم دیگر را کشتن )
سوال3 : صیغه ی اول فعل ماضی در باب « مُفاعَلَة » چند حرف زاید دارد؟
یک حرف زاید دارد ، مانند : ( کاتَبَ ، قاتَلَ )، که حرف زاید این دو فعل « ا » می باشد.
سوال4 : آیا تعداد حروف زاید باب های : ( إفعال ، تفعیل ، مُفاعَلَة ) با هم دیگر فرقی دارند؟
خیر ، فرقی ندارند ، هر سه باب در اولین صیغه ی فعل ماضی فقط یک حرف زاید دارند.
سوال5 : چرا افعال « صادَقَ » و « کاتَبَ » ثلاثی مزیدند؟
چون اولین صیغه ی ماضی این دو فعل ، از سه حرف بیشترند و هرکدام یک حرف زاید « ا » دارند.
نکته ی9: در درس اول یاد آور شدیم که برای ساختن فعل امر حرف مضارع « تـ » حذف می شود و به جای آن یک همزه « ا » با حرکت کسره ( ــِـ ) یا ضمه ( ــُـ ) آورده می شود
حذف «تـ » آوردن همزه حرکت دادن به همزه جزم آخر فعل
مانند : تَذْهَبُ ذْهَبُ اذْهَبُ اِذْهَبُ اِذْهَبْ = برو
توجه : اگر عین الفعل مضارع فتحه یا کسره باشد . حرکت همزه در فعل امر« کسره » است ،
اگر عین الفعل مضارع ضمه باشد . حرکت همزه در فعل امر « ضمه » است،
توجه : همزه فعل امر در باب إفعال همیشه « مفتوح » ( ــَــ ) است.
تُرْسِلُ فعل امرش می شود اَ رْسِلْ ، تُـکْرِمُ فعل امرش می شود اَ کْـرِِِمْ
سوال6 : برای ساختن فعل امر چه نیازی به همزه داریم؟
چون در ساختن فعل امر « تـ » از آغاز مضارع می افتد و حرف بعد از آن ساکن است و در عربی هم مانند فارسی حرف ابتدای کلمه نمی تواند ساکن باشد ، (ابتدا به ساکن قابل خواندن نیست ) برای رفع این مشکل همزه ای در آغاز فعل امر می آوریم و سپس متناسب با حرکت عین الفعل مضارع به آن حرکت می دهیم.
سوال7 : آیا همیشه در ساخت فعل امر نیاز به همزه داریم؟
خیر، هر گاه پس از حذف حرف مضارع « تـ » مواجه با حرکت ساکن نشدیم ، دیگر نیازی به آوردن همزه نداریم ؛ مانند :
فعل امرش می شود
تُجاهِدُ فعل امرش می شود جاهِدْ ، تُعَلِّمُ فعل امرش می شود عَـلِّمْ
توجه : به یاد داشته باشیم که آخر فعل هم مجزوم می شود .
سوال8 : فرق میان « اَکْرَمَ » و « اَکْرِمْ » از لحاظ معنی چیست؟
« اَکْرَمَ » فعل ماضی باب افعال است به معنی « گرامی داشت » و« اَکْرِمْ » فعل امر باب افعال است ( همزه اش مفتوح است ) به معنی « گرامی بدار ».
جد ول صرف باب های مزید
ماضی |
مضارع |
مصدر( نام باب ) |
امر |
حروف اصلی |
حروف زاید |
اَفْـعَلَ |
یُـفْعِلُ |
إفـعال |
اَفْـعِـلْ |
ف ، ع ، ل |
أ( همزه ) |
أحْسَنَ |
یُحْسِنُ |
إحسان |
أحْسِنْ |
ح ، س ، ن |
أ( همزه ) |
فَـعَّـلَ |
یُـفَـعِّـلُ |
تـَفْعیل |
فَـعِّـلْ |
ف ، ع ، ل |
تکرار عین |
عَـلَّمَ |
یُـعَلِّمُ |
تـعْلیم |
عَـلِّمْ |
ع ، ل ، م |
تکرار لام |
فاعَلَ |
یُـفاعِلُ |
مُفاعَلَة |
فاعِلْ |
ف ، ع ، ل |
الف |
کاتَـبَ |
یُـکاتِبُ |
مُـکاتَبَة |
کاتِبْ |
ک ، ت ، ب |
الف |
نکته ی مهم : در باب تفعیل ، فعل های ماضی و مضارع و امر در عین الفعل تشدید دارند و ضمناً همزه ی فعل امر در باب افعال قطع و « مفتوح » است.